Tại Đại hội ban Nghiên cứu LLPB và VNDG với hai báo cáo tham luận của hội viên Tăng Bá Hoành với chủ đề về văn nghệ dân gian và của tác giả Văn Duy với chủ đề về phê bình văn học, đã bất ngờ gợi cho tôi nhiều suy nghĩ.

Tôi cho đây là hai tham luận có tính chuyên môn cao. Người viết đã đánh giá kết quả đạt được của từng ban trong nhiệm kỳ vừa qua, đề xuất nhiệm vụ và giải pháp cho nhiệm kỳ tới, trên cơ sở am hiểu sâu sắc về chuyên ngành mình đang hoạt động, với nhiều suy nghĩ, trăn trở và tinh thần trách nhiệm cao, không né tránh những mặt còn yếu kém, bất cập mà bản báo cáo của lãnh đạo ban chưa chỉ ra.

Theo Văn Duy, công tác nghiên cứu lý luận, phê bình của hội viên trong nhiệm kỳ vừa qua còn bộc lộ những hạn chế, như: viết phê bình vẫn nặng về biểu dương, khen ngợi; ít chỉ ra những mặt hạn chế, non yếu trong thực tế sáng tác. Nó là sản phẩm của quan niệm “dĩ hòa vi quý” đã thành tập quán (không chỉ của Hội chúng ta mà của cả nền lý luận, phê bình Việt Nam đương đại). Bên cạnh hạn chế đó, tính khái quát, tính lý luận học thuật trong phê bình cũng chưa cao; chưa có công trình mang tính chuyên luận đòi hỏi người viết phải dày công nghiên cứu; chỉ đề cập đến vấn đề trong một tác phẩm, tác giả cụ thể. Cách tiếp cận trong phê bình thường là theo nhãn quan của người thưởng thức. Việc đánh giá văn chương nhìn chung vẫn theo một lối mòn, xoay quanh các vấn đề muôn thuở, như: đề tài, chủ đề, loại thể tâm lý nhân vật, bút pháp nghệ thuật, phong cách sáng tác, ngôn ngữ, tu từ... Quan niệm về văn học phản ánh hiện thực, phục vụ nhiệm vụ chính trị vẫn còn sơ lược, sơ cứng.

Tác giả Tăng Bá Hoành ghi nhận ban Văn nghệ dân gian trong nhiệm kỳ vừa qua có nhiều hoạt động phối hợp, không chỉ với các ban trong Hội mà cả các hoạt động liên ngành khác (phát thanh truyền hình, văn hóa, bảo tàng, lịch sử). Có hội viên ra đầu sách là một công trình nghiên cứu công phu, đoạt giải cao của đợt xét Giải Văn học Nghệ thuật Côn Sơn vừa qua. Trong tham luận, hội viên Tăng Bá Hoành cũng đã nhấn mạnh đến tiềm năng vùng “Văn hóa xứ Đông” là nguồn cứ liệu vô cùng to lớn để ban Văn nghệ dân gian khảo cứu, đánh giá mà những gì chúng ta đã làm được còn quá ít. Tăng Bá Hoành đã gợi mở nhiều lĩnh vực thuộc Văn nghệ dân gian cần phải tiếp tục khảo cứu, đánh giá (từ văn tự đến kiến trúc, điêu khắc, lễ hội, đến phong tục, tín ngưỡng và diễn xướng dân gian). Trong đó, định hướng trọng tâm cần quan tâm là văn hóa làng.

Từ những ý kiến trên, tôi xin được bày tỏ sự đồng thuận và có mấy lời chia sẻ, bộc bạch:

Về tình hình nghiên cứu lý luận, phê bình trong ban Lý luận, phê bình thời gian qua, đúng như Văn Duy đã nhận xét. Chúng ta chưa tạo ra sự đổi mới bao nhiêu trong nghiên cứu lý luận và phê bình, nếu không muốn nói là vẫn dậm chân tại chỗ, suốt hàng chục năm qua. Phê bình văn học của chúng ta vẫn nặng về cảm thụ, trực giác, cảm tính; lý giải và bình giá tác phẩm văn học chủ yếu bằng kiến thức ngôn ngữ học, tu từ học, xã hội học. Nếu có mở rộng hơn thì cũng chỉ là sự kết hợp với kiến thức liên ngành về lịch sử và văn hóa. Có thể nói, trong các bài phê bình, nếu có gì mới chẳng qua chỉ là phương pháp cũ được thực hành trên tác phẩm mới, tác giả mới mà thôi! Ngay cả việc tiếp cận phê bình văn học theo hướng nghiên cứu thi pháp học, vốn đã được áp dụng vào dạy học môn Ngữ văn ở trường trung học phổ thông hàng chục năm qua rồi, nhưng cũng chỉ có vài cây bút viết phê bình trong ban dùng như một phương pháp tiếp cận tác phẩm còn ở mức sơ khai. Những xu hướng nghiên cứu, phê bình đã và đang được áp dụng thịnh hành không chỉ ở trên thế giới mà ngay cả trong nước (như: hậu hiện đại, giải cấu trúc, ký hiệu học, phân tâm học, tự sự học, phê bình sinh thái, liên văn bản,...), thì dường như vẫn còn xa lạ với các cây bút phê bình của chúng ta. Phê bình văn nghệ vẫn dậm chân tại chỗ mà đời sống văn học thì không dừng lại, Lý luận phê bình của chúng ta không chỉ lạc hậu so với lý luận phê bình mà còn lạc hậu so với cả sáng tác. Đành rằng, không phải cứ áp dụng lý thuyết phê bình mới thì lý thuyết cũ là lạc hậu, phải bỏ đi. Trong nghiên cứu, phê bình, không có phương pháp độc tôn. Nhưng nếu cứ dùng mãi một phương pháp thì chỉ khiến nền văn nghệ trở nên nghèo nàn trong cách nhìn mà thôi. Biết vận dụng đa dạng phương pháp tiếp cận sẽ đem đến cho chúng ta những cái nhìn đa chiều, đa diện về một hiện tượng văn học, khiến cho ngay cả những di sản cũ cũng được “mới hóa”. Có như thế, nghiên cứu lý luận, phê bình mới trở nên hữu ích cho người sáng tác trong việc tìm tòi, đổi mới cách tiếp cận cuộc sống, đổi mới tư duy nghệ thuật, đổi mới quan điểm, hệ hình thẩm mỹ; để từ đó đổi mới cách xây dựng hình tượng, đổi mới hệ thống thi pháp, bút pháp nghệ thuật. Việc đổi mới trong nghiên cứu lý luận, phê bình cũng sẽ góp phần tạo ra sự thay đổi trong “văn hóa đọc” cho cộng đồng, hình thành và phát triển thị hiếu thẩm mỹ mới, tạo nên một thế hệ công chúng nghệ thuật mới làm nền tảng cho đổi mới sáng tác. Có thể nói, chưa bao giờ trong sáng tác cũng như trong thưởng thức nghệ thuật lại có sự phân hóa cao, với những biên độ rộng và đa dạng như hiện nay. Vì thế, lý luận phê bình muốn thích ứng không được phép tự làm nghèo mình đi. Đó là chưa kể đến “nguồn cung” văn bản nghệ thuật ngày nay cũng đã khác xưa. Sự đa dạng và phong phú trong sáng tác văn học được thể hiện ở nhiều mặt: văn học trong nước, ngoài nước, văn học đông tây, kim cổ, văn học trên trang in truyền thống và văn học mạng... với đủ các trào lưu, trường phái khác nhau đang đòi hỏi ở lý luận, phê bình nhiều phương pháp tiếp cận. Rõ ràng là đổi mới đang trở thành một yêu cầu bức thiết để giới lý luận phê bình không chỉ tránh bị tụt hậu, mà còn là yêu cầu cao hơn để tham gia vào thúc đẩy tiến trình đổi mới của văn học. Vấn đề đặt ra mà giới phê bình đang phải đối mặt cũng là một thách thức lớn: đòi hỏi người làm lý luận, phê bình không chỉ có tâm hồn của một nghệ sĩ, một phông văn hóa rộng để “đọc” tác phẩm, mà còn phải không ngừng trau dồi kiến thức, năng lực về mọi phương diện: từ về tư tưởng đến thẩm mỹ; từ triết học, mỹ học, tôn giáo, chính trị... đến các lý thuyết về văn chương và loại hình nghệ thuật. Nói vậy, đủ biết công việc của người làm nghiên cứu, phê bình thật là gian nan; trong khi đó, tuổi đời của các hội viên thì đã cao, công việc tự học, tự nghiên cứu để hoàn thiện mình không hề đơn giản. Nhận thức được điểm yếu trong nghiên cứu thì dễ, nhưng để khắc phục được thì rất khó. Tuy nhiên, không phải vì thế mà chúng ta không nhận diện ra, để cố khắc phục, vượt lên chính mình được chừng nào hay chừng ấy!