Pháo đất (Ninh Giang) - Ảnh: Trần Tuấn

Hầu hết các trò chơi dân gian không chỉ rèn luyện thể chất mà mang đậm tính giải trí lành mạnh, có những trò chơi đạt tới trình độ nghệ thuật và giá trị thẩm mỹ cao, khơi gợi trí thông minh, tài ứng đối, phản xạ linh hoạt của con người, đồng thời nêu cao tính cộng đồng, tinh thần cộng cảm. Có thể nói các thế hệ cha ông của cư dân ba miền Bắc, Trung, Nam đã sáng tạo ra nhiều trò chơi dân gian cùng với những sinh hoạt truyền thống đặc sắc, góp phần tạo nên sự phong phú, đa dạng và độc đáo của văn hoá truyền thống Việt Nam.

Đối với trẻ em, các trò chơi dân gian không chỉ đơn thuần là trò chơi của tuổi thơ mà thực sự hàm chứa nét văn hoá giàu bản sắc của dân tộc, nâng cánh cho tâm hồn trẻ thơ, giúp trẻ phát huy khả năng tư duy, sáng tạo, sự khéo léo và hiểu hơn về tình bạn, tình cảm gia đình và tình yêu quê hương đất nước.

Trò chơi dân gian có nhiều thể loại, phù hợp với các sở thích, cá tính khác nhau của nhiều đối tượng người chơi, như sôi nổi, điềm đạm hay trầm tĩnh. Mỗi trò lại có những quy luật riêng, mang sắc thái khác nhau khiến cho trẻ em chơi cả ngày mà không biết chán. Rồng rắn lên mây, cướp cờ… là trò chơi nhằm rèn luyện sự nhanh nhẹn, khéo léo, phát huy tính đoàn kết, tôn trọng kỷ luật và khả năng đối đáp. Trò chơi đẩy gậy lại có nhiều nét tương đồng và gần gũi với môn thi đấu vật hay chọi trâu của người lớn. Trò kéo co thì thể hiện tinh thần thượng võ, rèn luyện thể lực, sự nhanh nhẹn và tinh thần đoàn kết. Đánh đáo, chơi chuyền, chơi ô ăn quan, đánh pháo đất lại rèn luyện kỹ năng, kỹ xảo cá nhân, khả năng tính toán, phán đoán chính xác. Từ chỗ ganh đua mang tính chất tượng trưng, dần dần các trò chơi trở thành các cuộc thi tài, thi khéo, các cuộc thi đấu thể thao như bi sắt, nhẩy ngựa, đá cầu…

Rất nhiều trò chơi dân gian gắn liền với những bài hát đồng dao, đó là một thể loại văn vần ngắn gọn, có nhịp điệu. Bài đồng dao ngắn hay dài là tuỳ thuộc vào tính chất của trò chơi, có những bài hát được lặp đi lặp lại không dứt, diễn ra như một bức tranh sinh động của cuộc sống. Hát đồng dao khi chơi là hình thức nhằm thoả mãn tính hiếu động và nhu cầu phát triển tâm, sinh lý của tuổi thơ, nội dung các câu hát giúp các em hiểu biết thêm về thiên nhiên, xã hội đương thời. Trẻ em xưa kia cứ hồn nhiên lớn lên cùng các trò chơi dân dã trong quá trình vừa chơi, vừa học, dần dần vun đắp tâm hồn và hình thành nhân cách sống khi trưởng thành. Bên cạnh trò chơi của trẻ em, còn có các trò chơi dành cho người lớn, được tổ chức với hình thức là các cuộc thi, như chơi đu, đánh pháo đất, đua thuyền, hô bài chòi, chơi diều… thường được thể hiện trong mỗi dịp lễ tết, lễ hội thu hút nhiều người tham gia, tạo nên không khí sôi động. Ngoài việc rèn luyện sức khoẻ, còn thể hiện sự thông minh, sáng tạo, khôn khéo của người chơi. Có những trò chơi đạt tới trình độ nghệ thuật cao, là tiền thân của các loại hình sân khấu dân gian truyền thống sau này như loại hình kịch hát bài chòi…

Có thể kể ra đây nhiều bài hát đồng dao quen thuộc một thời, ví dụ như khi chơi chuyền, các em vừa chơi vừa hát: mốt này, mốt nữa, cấm cửa, cài then, len cho chặt, thắt cho bền, nêm cho chắc, lên bàn đôi. Giải bàn đôi, đôi chúng tôi, đôi chúng nó, đôi con chó, đôi con mèo, lên bàn ba. Giải bàn ba. Giải bàn ba, ba hoa cà, ba hoa cải, ba lá ngải, lên bàn tư... Trò chơi chi chi chành chành thì vừa chơi vừa hát: Chi chi chành chành, cái đanh thổi lửa, con ngựa chết trương, ba vương ngũ đế, bắt dế đi tìm, con chim làm tổ, miếng mỡ mèo tha, ù à ù ập. Trò chơi rồng rắn lên mây thì hát: Rồng rắn lên mây, có cây núc nác, có nhà khiển binh, hỏi thăm thầy thuốc có nhà hay không? Trò chơi nu na nu nống thì hát: Nu na nu nống, đánh trống phất cờ, mở cuộc thi đua, thi chân sạch sẽ, chân ai sạch sẽ, gót đỏ hồng hào, không bẩn tý nào, được vào đánh trống. Trò chơi kéo cưa lừa xẻ lại hát: Kéo cưa lừa xẻ, ông thợ nào khoẻ thì ăn cơm vua, ông thợ nào thua thì về bú mẹ. Trò chơi thả đỉa ba ba thì hát: Thả đỉa ba ba, Cơm trắng như bông, gạo vàng như nghệ, đổ mắm đổ muối, đổ chuối hạt tiêu, đổ niêu cứt gà, đổ phải nhà nào, nhà ấy phải chịu tội làm đỉa. Chơi ô ăn quan thì hát: Hàng trầu hàng cau, là hàng con gái, hàng bánh hàng trái là hàng bà già, hàng hương hàng hoa là hàng cúng Phật. Hoặc: Xỉa cá mè, đè cá chép, tay nào đẹp thì đi buôn măng, tay nào xanh thì sờ tý mẹ…

Trò chơi dân gian chủ yếu dành cho trẻ em, chủ yếu là trẻ em nông thôn, nên cái tên cũng vô cùng đơn giản, nôm na như đánh đáo lỗ, đánh gụ, đánh quay, đi cà kheo, nổ pháo đất, chôn tăm, nhẩy ngựa, chơi ù, nhẩy dây, nhẩy lò cò, chơi chắt chuyền, rải ranh (ô ăn quan)… Hơn nữa không gian và vật dụng để chơi thường rất giản tiện, không cầu kỳ, như một khoảng đất trống, một ngõ nhỏ, một nền nhà, một khoảng sân, thậm chí một khoảng đất cạnh gốc cây, hoặc một bờ tường đất quanh nhà. Vật dụng chơi lại không hề cầu kỳ, tốn kém mà dễ làm, dễ kiếm, chủ yếu lấy trong tự nhiên, như những hòn sỏi nhỏ, đoạn tre, đồng xu, que tăm, đoạn dây thừng, hòn đá, hòn bi, nắm đất… có thể nhặt ở bất cứ đâu trong vùng nông thôn, và thế là lập được hội chơi. Người chơi thường là trẻ con lê la túm tụm ngoài bãi sông, ngõ nhà, bờ ruộng… ngoài việc vui đùa, rèn luyện thân thể còn thể hiện niềm khát khao chiến thắng tiềm ẩn trong mỗi đứa trẻ…

Thật tiếc ngày nay trải qua những biến động của cuộc sống đã làm cho những trò chơi dân gian dần thưa thớt và có nguy cơ không còn giữ được vị trí quan trọng trong đời sống người Việt nói chung và đời sống trẻ thơ nói riêng. Xã hội ngày càng phát triển, những trò chơi điện tử trên các phương tiện hiện đại như máy vi tính, điện thoại thông minh dần thay thế những trò chơi dân gian truyền thống. Giới trẻ không còn yêu thích những trò kéo co, nhẩy dây, chơi ô ăn quan, rồng rắn lên mây… mà say mê các trò chơi giải trí trên mạng Internet, Game Online. Theo kết quả thống kê gần đây, thời gian trẻ em nước ta sử dụng thiết bị truyền thông không dưới 120 phút/1 ngày. Ngay cả vùng nông thôn, các quán Internet mọc lên nhan nhản giúp các em có thể truy cập các trò chơi trên mạng dễ dàng. Với công nghệ kỹ thuật tiên tiến đem lại, các trò trơi trên Internet thực sự mới lạ, hấp dẫn, muôn màu muôn sắc làm cho lớp trẻ choáng ngợp.

Nhưng bên cạnh cũng phơi bầy những hạn chế và tác hại không nhỏ khiến các bậc phụ huynh lo ngại. Nhiều quốc gia trên thế giới đã cảnh báo các bậc phụ huynh về tác hại của game cũng như quyết liệt đưa ra các biện pháp cai nghiện game. Bởi những trò chơi điện tử vừa tổn hại sức khoẻ, ảnh hưởng tới việc học tập, khiến nhiều trẻ em bị cận thị hoặc bắt chước những hành vi xấu, ảnh hưởng tới tư cách đạo đức. Những trò chơi bạo lực đầu độc, vắt kiệt sức lực lớp trẻ, mang tới những hậu quả tệ hại như trộm cắp, đánh cãi chửi nhau…

Vì thế, đồng thời với tổ chức quản lý tốt các trò chơi điện tử do công nghệ giải trí hiện đại, thì việc bảo tồn và phục hồi các trò chơi dân gian truyền thống có ý nghĩa vô cùng quan trọng. Nó giúp cho những trò chơi dân gian không còn là hoài niệm, cũ kỹ, kém thu hút, mà trở nên hấp dẫn giới trẻ bởi những giá trị nhân văn, giản dị. Cần để trẻ em hiểu được trong suốt những thăng trầm của lịch sử đất nước, trò chơi dân gian là ký ức êm đềm gắn bó với những năm tháng tuổi thơ hồn nhiên, trong sáng. Trò chơi dân gian là cốt cách, là truyền thống tạo nên nét đẹp của văn hoá Việt Nam.

Hải Dương, những năm gần đây đã có nhiều giải pháp về vấn đề này. Ngành Giáo dục, ngành Văn hoá cùng với các hạt nhân về văn hoá dân gian ở hầu hết các địa phương trong tỉnh đã có những hoạt động hướng giới trẻ vào những trò chơi dân gian. Bảo tàng Hải Dương, nhiều năm trở lại đây đã tổ chức cho các em học sinh tiểu học và trung học phổ thông có những trải nghiệm bổ ích, như tổ chức cho các em tham gia trò chơi dân gian: Bắt chạch trong chum, đi cầu thùm, rồng rắn lên mây, chơi ô ăn quan, nhẩy bao bố, bịt mắt bắt dê, nhẩy dây, kéo co… Thư viện tỉnh cũng hướng các em tham gia một số trò chơi dân gian sau khi tham dự ngày hội sách tại thư viện. Đặc biệt một số trường học trong tỉnh đã đưa các trò chơi dân gian vào dậy và hướng dẫn các em tham gia chơi, như trường THCS xã Đoàn Kết, huyện Thanh Miện. Một số trường THPT ở huyện Ninh Giang còn hướng dẫn các em học sinh tập thể dục giữa giờ bằng những màn múa quạt dân gian hết sức sinh động và độc đáo. Các cô giáo còn sáng tác những bài hát đồng dao rất dễ thương về ngôi trường để phổ biến tới học sinh. Tại nhiều làng quê, những trò chơi dân gian được đưa vào lễ hội truyền thống của làng, như một số xã của huyện Tứ Kỳ, Gia Lộc, Ninh Giang tổ chức thi pháo đất, thu hút nhiều người tham gia, tạo nên không khí sôi động. Nhiều làng quê lại tổ chức thi thả diều, thi bơi chải, chơi đu… Qua đó có thể thấy, sức sống của trò chơi dân gian chưa hề bị mất đi.