Làng tôi thuần nông, đông dân lại khá lâu đời nên nhiều trâu lắm. Khá giả thì mỗi nhà một con. Vừa vừa thì hai nhà chung một con. Nghèo hơn tí thì mỗi nhà một cẳng. Con trâu của bốn nhà. Kiểu gì cũng phải có trâu. Nếu không cày sao được. Sức đâu mà cuốc hết ruộng nọ sang ruộng kia. Còn bừa cấy nữa. Vào vụ chẳng ai chịu làm thuê. Bỏ ruộng thì không được. Vì thế làng tôi có tới mấy trăm con trâu.
Mỗi buổi sáng, từ ba cổng làng, trâu lũ lượt tuôn ra ngoài đồng. Lũ trẻ trâu chúng tôi thường là nón rách mũ nan hay mũ lá, tay cầm cây roi cành tre, vắt vẻo trên lưng trâu. Chẳng có đứa trẻ nào lại dắt trâu ra đồng cả. Tất cả đều cưỡi trên lưng trâu. Con trâu dù to hay nhỏ; lũ trẻ đứa cao đứa thấp, cuối cùng biết cưỡi hết. Có đứa cưỡi trâu bằng cách bám vào hai sừng rồi leo lên từ đầu trâu. Có đứa túm chặt đuôi, một chân bấm vào khuỷu của chân sau con trâu mà nhảy phắt lên. Đa số là cưỡi ngang. Bấm một chân vào xương khuỷu gần nách trâu rồi nhảy lên. Còn lúc xuống thì chỉ có tuột một phát là xong. Cưỡi trên mình trâu chúng tôi không phải đi bộ, được trâu cõng, đứa nào cũng thấy như mình đang cưỡi ngựa vậy, thích lắm. Lưng trâu to, phẳng lì, êm ru. Có đứa còn nằm sấp trên lưng trâu. Có đứa nằm ngửa vắt ngang lưng trâu tha hồ ngắm trời ngắm đất.
Lũ trẻ trâu chúng tôi mỗi năm cũng vất vả mất vài tháng vụ cày bừa cho cấy chiêm cấy mùa. Sáng phải cho trâu ra đồng sớm, giao cho thợ cày rồi về nhà làm việc khác. Gần trưa mang cỏ ra đồng, nhận trâu cho lên đường hoặc đống, cho trâu ăn cỏ và nghỉ ngơi. Khi lực điền ra làm chiều thì trẻ trâu mới được về. Nhiều hôm đói hoa cả mắt. Tuy nhiên sự vất vả ấy không kéo dài.
Ngoài hai tháng cày bừa, còn lại là trâu nghỉ ngơi. Những tháng ấy, ngày nào trâu cũng được đi chăn. Được đi chăn trâu sướng lắm. Trước hết là không phải ở nhà làm việc vặt, đỡ bị bố mẹ mắng chửi. Ra đến ngoài đồng, cả lũ chúng tôi như được tháo cũi. Chúng tôi kết nhau thành hội, thành nhóm để hẹn nhau cùng chăn ở đồng nào, bãi nào. Hoặc là đê hoặc sườn đồi, nơi nào cỏ tốt thì cho trâu đến. Từ lưng trâu tụt xuống, chúng tôi quấn rợ vào sừng trâu cho gọn và thả cho trâu ăn tự do. Từ giờ phút ấy, bầu trời là của chúng tôi. Đồng bãi là của chúng tôi. Sông hồ mương máng là của chúng tôi. Chúng tôi làm chủ. Hôm thích thì mang diều đi thả rồi nằm ngửa trên bờ đê xem con diều chao lượn. Hôm thì chơi hết trò này sang trò khác. Những cuộc đánh khăng, đánh đáo chẳng mấy khi chán. Ở cái tuổi trẻ, hồn nhiên, tò mò chúng tôi biết từng lỗ chuột trên đống, trên đê. Cuộc hun chuột nào cũng vô cùng thú vị. Có con ngạt khói chui liều vào rọ, nhảy tứ tung tìm lối ra trước tiếng reo cười như điên của trẻ trâu. Có ngách chúng tôi không tìm được, chuột tủa ra. Cả lũ hò reo săn đuổi. Vụ dỡ lạc, dỡ khoai, sắn xong là thời gian khoái nhất của trẻ trâu. Chúng tôi đi mót lạc, mót khoai, sắn. Rồi đống lửa đốt cây que, cỏ khô được bùng lên. Lát sau mùi khoai sắn nướng thơm phức. Bẻ ra, nóng giãy, hai tay đảo miếng khoai vỏ cháy đen, miệng gặm dần. Khoai nướng ngọt và thơm. Ăn xong đứa nào mồm cũng đen, má cũng nhọ trông buồn cười lắm. Có ngày chúng tôi hẹn nhau mang dụng cụ tát cá. Trâu cứ cắm đầu xuống gặm cỏ sồn sột. Chúng tôi chung nhau tát cá, đào cà ra. Bùn lấm lem cả mặt mũi. Áo quần bết đất. Trưa đến xuống sông hoặc ao hồ tắm bơi. Lên bờ phơi áo. Quần cứ mặc ướt một lúc là khô. Có lần chúng tôi cưỡi trâu bơi qua sông ra bãi bồi ăn cỏ. Trâu bơi rất giỏi. Lũ mục đồng chúng tôi chẳng ai dạy nhưng đứa nào cũng bơi rất cừ. Có đứa trẻ trâu nào đuối nước đâu.
Cứ thế, chúng tôi lớn lên ở đồng áng quê hương. Chúng tôi biết xứ đồng cao, đồng thấp. Chúng tôi biết quãng đê nào lắm cỏ, nơi nào nhiều chuột, mương nào lắm cá đồi nào lắm sim… Chúng tôi biết gió nào thả diều sẽ lên, gió nào không thả được. Chúng tôi lớn lên qua những trò chơi, bơi lội, nặn pháo đất, thi cưỡi trâu “phi ngựa”, đánh khăng, bẫy chim, chọi cỏ gà… Tất cả những cái tầm thường ấy bỗng thành kỷ niệm sâu sắc và xúc động khi lũ mục đồng chúng tôi lớn lên và tỏa đi muôn nơi với bao công việc lớn lao đang chờ đợi. Có phải chính cái quãng đời mục đồng trẻ trâu ấy đã hình thành trong chúng tôi khái niệm quê hương và tình yêu làng xóm?