Nói đến đề tài kiến trúc nhà ở ai cũng có thể tham gia trao đổi và bàn luận vì nó quen thuộc với tất cả chúng ta. Nhà ở gắn liền với cuộc đời một con người từ lúc sinh ra, lớn lên cho đến khi nhắm mắt xuôi tay.

Hầu như gia đình nào cũng đã từng một hai lần làm nhà ở cho mình. Tuy nhiên để làm được một ngôi nhà ở ưng ý thì lại không hề đơn giản. Sở dĩ xảy ra tình trạng này là do nhiều nguyên nhân, cả chủ quan lẫn khách quan. Trước hết là nhu cầu sử dụng thì nhiều nhưng điều kiện kinh tế, đất đai có hạn; thứ đến là không xác định được thứ tự ưu tiên và không biết cách dung hòa mâu thuẫn giữa các nhu cầu sử dụng một cách hợp lý và người thiết kế không tìm được giải pháp kiến trúc tốt nhất hoặc nhu cầu sử dụng thay đổi theo thời gian... Tóm lại, chúng ta phải nhìn nhận một thực tế là không có một phương án kiến trúc nhà ở nào phù hợp với mọi thời điểm cũng như thỏa mãn mọi nhu cầu cùng một lúc. Thẩm mỹ kiến trúc nhà ở theo thời gian cũng dần thay đổi. Nhưng có thể dự báo và lựa chọn được phương án kiến trúc đủ linh hoạt để phù hợp với một vài kịch bản về nhu cầu sử dụng. Bài viết này tôi xin nêu lên những yêu cầu chung nhất đối với kiến trúc nhà ở, hy vọng giúp ích phần nào cho những ai quan tâm đến vấn đề trên.

Thời kỳ bao cấp, thiết kế một ngôi nhà ở cũng giống như thiết kế các công trình khác, cơ bản phải thực hiện theo phương châm: công năng- bền vững- kinh tế- thẩm mỹ trong điều kiện có thể. Như vậy ưu tiên hàng đầu là về công năng- phải thỏa mãn nhu cầu sử dung hợp lý. Ưu tiên thứ nhì là yêu cầu bền vững- kết cấu phải đảm bảo an toàn. Ưu tiên thứ ba là yêu cầu kinh tế- phương án kiến trúc, kết cấu phải rẻ. Cuối cùng mới là về thẩm mỹ- sau khi đáp ứng hết các yêu cầu trên rồi mới xem xét đến giải pháp thẩm mỹ của công trình. Nói tóm lại, trước đây chủ yếu đáp ứng nhu cầu sử dụng thiết yếu mà chưa thể quan tâm đến các nhu cầu khác, nhất là thẩm mỹ. Ngày nay chúng ta có điều kiện để quan tâm đến tất cả các nhu cầu. Tùy từng thể loại công trình mà xếp thứ tự ưu tiên khác nhau để đạt hiệu quả cao nhất. Đối với nhà ở thì yêu cầu công năng vẫn là ưu tiên thứ nhất, ba yêu cầu còn lại cần xếp ngang nhau. Hiện nay, ngoài bốn yêu cầu trên, người ta còn quan tâm đến yêu cầu tâm, sinh lý và yêu cầu tâm linh nữa. Giữa các yêu cầu có mối liên hệ chặt chẽ nhưng lại thường nảy sinh mâu thuẫn với nhau trong quá trình tìm phương án kiến trúc cụ thể. Sau đây tôi xin đi sâu phân tích một số yêu cầu đã nêu trên (trừ yêu cầu bền vững và kinh tế xin được phép bàn vào dịp khác).

Tổ chức không gian trên cơ sở phân khu chức năng sử dụng và tổ chức giao thông một cách hợp lý. Nhà ở cần đáp ứng không gian cho hàng chục nhu cầu sử dụng khác nhau. Tuy nhiên khó có điều kiện bố trí từng không gian riêng biệt cho mỗi nhu cầu sử dụng mà thường phải sử dụng kết hợp. Phòng khách có thể sử dụng cùng sinh hoạt chung. Phòng ăn chung với bếp, kho đồ và đôi khi sử dụng cho cả sinh hoạt chung. Phòng ngủ bố mẹ thường bố trí bàn trang điểm, tủ quần áo và thậm chí cả bàn làm việc. Phòng ngủ trẻ em thường có tủ đồ chơi hoặc bàn học, tủ sách. Phòng vệ sinh bố trí riêng cho từng phòng ngủ hoặc dùng chung cho cả một tầng. Chỗ treo mũ, áo kết hợp nơi để xe máy, xe đạp. Khu giặt phơi kết hợp với tập thể thao… Những năm gần đây nhiều gia đình còn bố trí thang máy, sắm thêm ô tô, trang trí chậu hoa, cây cảnh. Chỉ mới lướt qua chúng ta đã thấy nhu cầu sử dụng thiết yếu đã rất nhiều. Mỗi nhu cầu đó đều cần có không gian và lối đi để tiếp cận. Yêu cầu đặt ra là phải thiết kế sao cho mọt hoạt động, đi lại của mỗi thành viên trong nhà là thuận tiện nhất đồng thời bảo đảm tính độc lập tương đối của các phòng. Những phòng nào nên để ở tầng một, những phòng nào nên để ở tầng hai, tầng ba… Bố trí cầu thang sao cho lối đi theo chiều đứng cũng như chiều ngang là ngắn nhất. Nói đến công năng sử dụng còn phải kể đến cả các hệ thống kỹ thuật, trang thiết bị gắn với tòa nhà. Thiết kế hệ thống cấp, thoát nước, hệ thống cấp điện, thông tin, an ninh và gần đây là hệ thống thiết bị thông minh sao cho sử dụng tiện lợi, an toàn. Một vấn đề mà hầu hết mọi người thiết kế nhà ở đều gặp phải đó là nhu cầu diện tích sử dụng ở tầng một bao giờ cũng rất lớn so với các tầng trên; có những nhu cầu sử dụng cần không gian riêng nhưng do điều kiện diện tích hoặc kinh phí có hạn phải bố trí kết hợp; các phòng (không cùng diện tích) khi bố trí theo chiều thẳng đứng sẽ bất hợp lý về kết cấu hoặc đáp ứng được yêu cầu sử dụng hợp lý nhưng lại không đáp ứng yêu cầu thẩm mỹ, yêu cầu tâm, sinh lý hoặc tâm linh…

Nghệ thuật kiến trúc là nghệ thuật sáng tạo không gian, kết hợp với nghệ thuật sắp đặt, sử dụng vật liệu, trang thiết bị, ánh sáng và màu sắc. Không gian kiến trúc là không gian thực ba chiều. Để cảm thụ tác phẩm kiến trúc không chỉ nhìn bên ngoài mà còn đi vào, sống bên trong không gian ấy, thậm chí còn sử dụng các trang thiết bị. Không chỉ cảm thụ khi đứng yên mà còn cảm thụ trong quá trình di chuyển. Đồng thời kiến trúc công trình không chỉ cần có thẩm mỹ ban ngày mà còn cả ban đêm. Cái đẹp của kiến trúc ngôi nhà ở phải khác với kiến trúc công trình hành chính, công trình dịch vụ, thương mại… Kiến trúc nhà ở phải nhẹ nhàng, gần gũi và cho người ở cảm giác bình an. Thẩm mỹ kiến trúc liên quan rất nhiều đến yếu tố văn hóa, dân tộc, vùng miền. Nhà ở đồng bằng khác với nhà ở miền núi, nhà ở vùng đồng bằng Bắc Bộ khác với nhà ở vùng đồng bằng Nam Bộ. Đây là yêu cầu định tính khó cân đong, đo đếm được nên cần có sự trao đổi, thông hiểu giữa người thiết kế với chủ nhà.

Kiến trúc ngôi nhà phải thỏa mãn các yêu cầu sinh lý để các thành viên sống trong ngôi nhà đó luôn khỏe mạnh cả tinh thần và thể chất; không tác động xấu đến chức năng cơ, lý, sinh hóa học của con người. Không gian ở phải đủ rộng, không cảm thấy bức bối, ngột ngạt. Phải mát mẻ về mùa hè, đồng thời ấm áp về mùa đông. Trong nhà luôn thông thoáng, có đủ ánh sáng tự nhiên và không khí tươi sống lưu thông, không có nơi tối tăm, ẩm thấp. Khu bếp, vệ sinh phải được lau chùi, vệ sinh sạch sẽ. Hạn chế để mùi thức ăn ảnh hưởng đến các không gian khác, nhất là phòng ngủ. Không để quần áo, đồ đạc trong nhà bị ẩm mốc. Không để có các loại côn trùng như kiến, gián, rệp… sinh sống. Nhà ở phải yên tĩnh, không có tiếng ồn vượt quá ngưỡng cho phép, không có khói bụi, khí độc hại, mùi khó chịu, kể cả ánh sáng phản quang của các công trình khác chiếu vào. Những yêu cầu đáp ứng về sinh lý thực ra là một phần nội dung của chuyên ngành Vật lý kiến trúc. Đây là yêu cầu có thể lượng hóa, cân đong, đo đếm được nên dễ trao đổi, thống nhất giữa người thiết kế với chủ nhà.

Kiến trúc ngôi nhà phải làm cho tâm lý không những người ở mà cả khách đến thăm cũng thấy thoải mái, dễ chịu; không có những tác động xấu đến tinh thần của con người. Thực ra kiến trúc ngôi nhà đáp ứng tốt yêu cầu sinh lý cũng là một phần đáp ứng yêu cầu tâm lý. Kiến trúc bên ngoài cũng như nội thất bên trong nên có hình thức đơn giản, màu sắc nhẹ nhàng. Các phòng không hẹp quá gây cảm giác gò bó, bức bối, nhưng cũng không rộng quá tạo cảm giác chống chếnh, bất an. Phòng khách nên tạo cảm giác cởi mở, gần gũi. Phòng ngủ nên tạo cảm giác thư giãn, bình an. Phòng ăn, bếp nên tạo cảm giác sạch sẽ, ngon miệng. Phòng thờ nên tạo ấn tượng nghiêm kính, trang trọng… Quan hệ giữa các phòng, tùy theo tính chất mà bố trí cần sự liên thông hoặc độc lập có sự chia sẻ cũng như sự riêng tư. Cửa sổ, cửa đi tránh nhìn vào những vị trí gây ấn tượng ức chế, khó chịu. Yếu tố tâm lý liên quan đến yếu tố văn hóa, dân tộc, vùng miền. Đây là yêu cầu định tính khó cân đong, đo đếm được nên cần có sự trao đổi, thông hiểu giữa người thiết kế với chủ nhà.

Phong thủy trong kiến trúc nhà ở đã được biết đến từ lâu nhưng gần đây mới lại được một số nhà chuyên môn quan tâm nghiên cứu. Nội dung phong thủy hầu hết mang tính duy vật nhưng thể hiện dưới hình thức tâm linh, phần còn lại cơ bản mang yếu tố tâm linh (chưa lý giải được). Người xưa cho rằng phong thủy có liên quan đến phúc họa của đời người nên rất coi trọng khi xây dựng nhà ở. Ngày nay phong thủy được nhìn nhận biện chứng hơn. Nhiều nội dung của phong thủy thực chất đề cập đến nhu cầu tâm, sinh lý của con người. Hiểu biết về phong thủy rất cần thiết cho chủ nhà cũng như kiến trúc sư khi tiến hành thiết kế, xây dựng nhà ở. Những nội dung mang bản chất duy vật nhưng lại mang hình thức tâm linh, thí dụ như: hướng nhà đẹp phải là “tựa sơn đạp thủy”; mở cổng lệch với cửa chính của nhà, và không thẳng với cửa bếp để tránh ngũ quỷ nhìn vào; mặt trước nhà không được quay vào góc, cạnh, đầu hồi hoặc khu phụ của công trình khác; trong nhà phải thiết kế sao cho “tàng phong, tụ khí”; kiêng đặt ghế sopha hoặc giường ngủ ngay dưới xà ngang; tránh đặt gương đối diện với giường ngủ… Những nội dung trên thực chất là tránh những ảnh hưởng không tốt về tâm, sinh lý dẫn đến có hại cho sức khỏe cả về thể chất lẫn tinh thần. Những nội dung còn lại của phong thủy cơ bản mang tính tâm linh như: lựa chọn hướng nhà theo tuổi mệnh; dựa vào các phương vị bát quái để bố trí đồ đạc trong nhà; chọn màu sắc theo ngũ hành- tức là theo lá số tử vi của gia chủ. Tóm lại phong thủy nhà ở cơ bản có cơ sở khoa học, phần còn lại mang yêu tố tâm linh chưa lý giải được. Phong thủy nhà ở cũng mang yếu tố văn hóa, dân tộc, vùng miền. Yếu tố tâm linh của phong thủy hoàn toàn định tính nên cần có sự trao đổi kỹ lưỡng và sự thông hiểu giữa người thiết kế với chủ nhà.