Sự hình thành và phát triển của thư pháp đương đại

Hai thư pháp gia từng làm “ông đồ” viết thư pháp bên ngoài Văn Miếu Quốc Tử Giám mỗi độ xuân về. Quá trình trở thành những nghệ sĩ thực hành thư pháp đương đại đến với họ khi được tiếp cận với các trào lưu thư pháp hiện đại, sớm nhất có nhóm Thư pháp hiện đại Nhật Bản Mainichi từ những năm 50, rồi đến triển lãm thư pháp đầu tiên ở Trung Quốc năm 1986… Con đường trở thành những nghệ sĩ thư pháp đương đại mở ra khi họ bắt đầu nhóm thư pháp Tiền vệ với 05 thành viên (Ngũ tử Tiền vệ): Lê Quốc Việt, Trần Trọng Dương, Nguyễn Quang Thắng, Nguyễn Đức Dũng, Phạm Văn Tuấn. Trong 05 người thì Lê Quốc Việt học mỹ thuật, 04 người còn lại đều học Hán Nôm và không được đào tạo về mỹ thuật. Thư pháp gia, hoạ sĩ Lê Quốc Việt được xem là người dẫn đạo, gom các đốm lửa của nhóm. Theo đuổi thư pháp chữ Nôm – di sản của người Việt, kết hợp tiếp nhận ảnh hưởng của nghệ thuật đương đại, chủ nghĩa Biểu hiện trừu tượng và tư duy thể nghiệm, họ đã định danh tánh của mình từ những triển lãm thư pháp đầu tiên “Nhị Thập Bát Tú” năm 2006, triển lãm “Chữ” năm 2007, triển lãm “Vô ngôn” năm 2010… Thư pháp chữ Nôm như một chất liệu của nghệ thuật đương đại chính thức bắt đầu từ đây. Các tác phẩm được một số nhà sưu tập trên thế giới tìm mua.

Giúp khán giả hiểu hơn về nghệ thuật đương đại sử dụng thư pháp, nghệ sĩ Nguyễn Thế Sơn – giám tuyển nghệ thuật của Tuần lễ Khơi nguồn sáng tạo, đã mở ra bối cảnh hình thành giải mã cách thực hành thư pháp qua các thời kì. Anh khẳng định thư pháp là chất liệu quan trọng trong nghệ thuật thị giác, nghệ thuật thực nghiệm và đa phương tiện. Anh đưa ra khái niệm “Thư Hoạ đồng nguyên” – Hội hoạ và thư pháp có điểm chung, đều là nghệ thuật thị giác. Anh dẫn chứng các danh hoạ Đông Dương thời kỳ đầu như hoạ sĩ Phan Chánh, Mai Trung Thứ, Lê Phổ, Nam Sơn… những tác giả có đề thơ chữ Hán Nôm trên tranh của mình, sau này trở thành thứ khó để làm giả nhất bởi thư pháp rất khó để sao chép. Đến các nghệ sĩ lớn tiên phong nền nghệ thuật đương đại của Trung Hoa như hoạ sĩ Từ Băng, Viện phó Học viện Mỹ thuật trung ương Bắc Kinh CAFA, người biến thư pháp thành nghệ thuật ý niệm, nghệ thuật đương đại; hay như Pan Gongkai, Viện trưởng Học viện Mỹ thuật CAFA, sử dụng thư pháp trong sắp đặt video art… Và cả những thực hành của chính nghệ sĩ Thế Sơn trong các dự án nghệ thuật của mình như: Núi liền núi, sông liền sông (2012); Nước Mặn Làng Sông (2021); Chuyện của 16 chiếc bàn cà phê (2015)…

Thư pháp đương đại – Gạch nối quá khứ, hiện tại và tương lai

Tôi đã mời hai nghệ sĩ hoạt động rất mạnh trong nhóm Tiền vệ làm trình diễn, cũng như từ khoá tôi muốn đưa ra cho các nghệ sĩ là sử dụng yếu tố thuần Việt nhất có thể. Ví dụ: dùng giấy dó mà không dùng giấy xuyến chỉ, dùng mực đất mà không dùng mực tàu, dùng chổi đót mà không dùng bút lông… chẳng hạn. Những yếu tố đó là những cố gắng để tạo ra đối thoại mang tính bản địa với một không gian đã có dấu ấn Trung Hoa rất mạnh mẽ như nơi này. Cách giám tuyển của tôi là cố gắng tìm một tác phẩm sinh ra dành cho nơi chốn, thì rất khó để kiếm ở đâu trong Việt Nam một không gian phù hợp với sắp đặt và trình diễn thư pháp Rồng rắn lên mây như thế này.”

Đến đây, thư pháp gia Phạm Văn Tuấn làm rõ hơn cách thực hành thư pháp đương đại và của chính nhóm thư pháp: “Nghệ thuật tiền vệ (avant garde) không phải chỉ dùng văn tự thư pháp, mà nghệ thuật tiền vệ là người ta dùng các giá trị cũ đặt sang giá trị mới, người ta giải cấu trúc nó. Ví dụ như Cốc Văn Đạt (nghệ sĩ nổi tiếng thuộc thế hệ những nghệ sĩ tiên phong xuất hiện ở Trung Quốc cuối thập niên 1980), sử dụng phương pháp cắt dán, dán các bàn tay, các dấu chân dán khắp tường để tạo vết đi. Hoặc như Từ Băng giải cấu trúc bằng phá văn tự. Thì bản thân nhóm của chúng tôi, khi sử dụng chữ Nôm, chúng tôi có rất nhiều bước. Nếu ai có học chữ Nôm thì vẫn đọc được, tuy nhiên nó sẽ tạo ra hiệu ứng thị giác của một tác phẩm nghệ thuật, về nhiễm màu, nhiễm mực, chất liệu, cái độ loang của mực đất lên giấy dó như thế nào.”

Một vài phút còn lại của toạ đàm, các thư pháp gia đã có trao đổi thú vị cùng các khán giả. Những câu hỏi, trăn trở không của riêng ai về việc làm sao tiếp nối con chữ hay chính là tư tưởng của ông cha được gửi gắm qua từng thời kỳ biến đổi, làm sao để người trẻ yêu hơn các giá trị truyền thống, để thư pháp hay chữ Nôm không phải là một “tử ngữ” không ai dùng nữa… Từ lúc bắt đầu, tọa đàm đã đi qua rất nhiều câu chuyện lịch sử và kết thúc bằng những suy nghĩ gợi mở, như việc đặt tên cho một đứa trẻ Việt Nam bước vào tương lai. Một cái tên tưởng chừng nhỏ thôi mà chứa đựng cả một nền văn hoá ở đằng sau. Đứa trẻ sẽ mang cái tên của mình cho đến suốt cuộc đời, sẽ phải giải thích với thế giới cái tên của mình đến từ đâu, văn hoá của mình đến từ đâu, cha mẹ mình đến từ đâu.